Duurzaamheid eiwittransitie

Hoe duurzaam is de eiwittransitie?

Om die vraag te kunnen beantwoorden, moet het gehele voedingspatroon worden bekeken. Plantaardige productie heeft over het algemeen vaak een kleinere impact op het milieu dan dierlijke productie. Maar veel verschillende factoren hebben impact op de ecologische footprint van een voedingsproduct, zowel die met een dierlijke als een plantaardige oorsprong. Om iets te kunnen zeggen over de impact van plantaardige voeding zijn daarom gedegen analyses nodig en blijven nuances daarbij belangrijk.

• Is het duurzamer om meer plantaardig te eten?
• Kun je meten of plantaardig duurzamer is dan dierlijk?
• Wat is Eat-Lancet en wat betekent het voor de eiwittransitie?
• Zijn er ook negatieve effecten van meer plantaardige diëten?

Is het duurzamer om meer plantaardig te eten?

De Gezondheidsraad heeft naast de effecten van de eiwittransitie op de gezondheid ook gekeken naar de milieu-impact van een voedingspatroon met 60% plantaardige en 40% dierlijke eiwitten. Daaruit blijkt dat een verminderde consumptie van (rood)vlees tot milieuwinst leidt. De Gezondheidsraad berekent dat het vervangen van dierlijke producten (verlaging vlees- en zuivelconsumptie met 30% of halvering vlees en matiging zuivelconsumptie) leidt tot een uitstoot en landgebruik-vermindering van 15% ten opzichte van het huidige voedingspatroon. De volledige vervanging van vlees en zuivel door plantaardig verlaagt de broeikasuitstoot met 47% en het landgebruik met 41-50%.

Er wordt geschat dat voor 1 kilo dierlijk eiwit, 6 kilo plantaardig eiwit nodig is. Bij de omzetting van plantaardig naar dierlijk eiwit gaat eiwit verloren, staat in de Nationale Eiwitstrategie. Dit komt doordat dieren maar een beperkt deel ervan opnemen en de rest afscheiden via mest en urine, wat leidt tot ammoniakuitstoot. Verder wordt niet al het eiwit in dieren door mensen gegeten. Dierlijke eiwitbronnen belasten het milieu daarom zwaarder dan plantaardige eiwitbronnen.

Ook het veevoer en bij runderen de emissie van methaan tikken aan bij de totale uitstoot van dierlijke eiwitten. Qua waterverbruik zitten dierlijke en plantaardige eiwitten ongeveer gelijk, met uitzondering van enkele noten waar het waterverbruik veel hoger ligt.

Effecten per kilo eiwit

De Gezondheidsraad maakt hier wel een kanttekening: wanneer de milieu-effecten per kilo eiwit worden uitgedrukt, komt de milieu-impact van dierlijke en plantaardige producten dichter bij elkaar. Dat komt doordat plantaardige producten relatief minder eiwitten bevatten.

Ook vlees- en zuivelvervangers hebben een lagere milieu-impact dan hun dierlijke versies door de lagere milieu-impact van de eiwitbronnen. Wel heeft de verwerking van de ingrediënten voor de vervangers meer energie nodig. Hierbij gaat ook een deel van de eiwitten verloren. Door de emissies van het productieproces te verminderen, kan de impact van vleesvervangers verlaagd worden.

“De helft van de broeikasgasuitstoot van een gemiddeld Nederlands voedselpatroon komt door de consumptie van dierlijke producten en met name (rood) vlees. Er valt dus echt een enorme winst te behalen als wij met elkaar minder vlees eten”, zei Lilou van Lieshout van het Voedingscentrum tegen F&A.

Kun je meten of plantaardig duurzamer is dan dierlijk? 

De meest gebruikte methode om een compleet beeld van de milieu-impact van een product te krijgen, is de Life Cycle Analysis (LCA) ofwel levenscyclusanalyse. Hierbij wordt voor iedere schakel in de keten voor de verschillende indicatoren, zoals landgebruik en vermesting, de impact op het milieu berekend. 

Een LCA is niet altijd allesomvattend. Zo zijn er factoren die wel iets zeggen over de duurzaamheid, maar die (nog) niet altijd worden meegenomen in een LCA, zoals biodiversiteit en plastic vervuiling, maar ook sociale aspecten zoals kinderarbeid. Om dat inzichtelijk te maken, zijn aanvullende andere methodes nodig. Vanuit de Europese Commissie is een initiatief gekomen om LCA-berekeningen te harmoniseren en standaardiseren. Deze harmonisatie is echter nog niet opgenomen in beleid en dus is het nog geen verplichting.

Producten vergelijken

Met de RIVM-database ‘Milieubelasting van voedingsmiddelen’ is het mogelijk om producten te vergelijken op gebied van duurzaamheid. Hierin zijn 250 voedingsmiddelen opgenomen die veel worden geconsumeerd in Nederland. De milieu-impact van al die producten is op dezelfde manier opgebouwd en berekend. In deze database is een LCA gedaan op zes milieu-indicatoren per kilo product. 

Wat valt er te zeggen over de duurzaamheid van voedselproducten op basis van LCA-berekeningen? “Over het algemeen kun je stellen dat plantaardige eiwitproducten, zowel vlees- en zuivelvervangers als onbewerkte producten, per kilo product een lagere milieu-impact hebben dan dierlijke producten”, legt Roline Broekema, onderzoeker Sustainability Assessment bij Wageningen Economic Research uit in Eiwit magazine 8 (sep 2023). “Binnen beide categorieën zit natuurlijk veel variatie. Zo staan rundvlees en schapenvlees bovenaan bij de dierlijke producten wat betreft impact, terwijl eieren redelijk aan de onderkant zitten. En bij plantaardige eiwitproducten geldt over het algemeen: hoe minder bewerkingen, hoe lager de milieu-impact.”

De milieu-impact wordt vaak uitgedrukt per kilo product. Dat kan echter een vertekend beeld geven, want de waarde van voedsel wordt grotendeels bepaald door de voedingswaarde. Er is dan ook een roep, onder andere vanuit de dierlijke sectoren, om de milieu-impact per kilo eiwit te meten en vergelijken. Haverdrink of rijstdrink bevatten per kilo bijvoorbeeld vaak veel minder eiwit en calcium dan melk. Om een goed beeld van de duurzaamheid van plantaardig eiwit te krijgen, is het dan ook belangrijker om het complete dieet te bekijken. 

Wat is Eat-Lancet en wat betekent het voor de eiwittransitie?

37 toonaangevende wetenschappers van over de hele wereld hebben nagedacht over de vraag: Kunnen we een toekomstige bevolking van 10 miljard mensen een gezond dieet geven binnen de grenzen van de planeet? Dit leidde tot het wetenschappelijke rapport EAT-Lancet. Het geeft inzicht in wat een gezond dieet binnen een duurzaam voedselsysteem inhoudt. Hieruit kwam het Planetary Health Diet voort. Plantaardig staat centraal in dit dieet, met beperkte ruimte voor zuivel, vlees, vis en eieren. 

Hele granen, fruit, groenten, noten en peulvruchten maken in dit dieet een groter deel uit van de geconsumeerde voeding. Vlees en zuivel zijn hierin wel belangrijke onderdelen, maar in aanzienlijk kleinere hoeveelheden dan de hele granen, fruit, groenten, noten en peulvruchten. Volgens het dieet heeft een gemiddelde volwassene 2.500 calorieën nodig. Hoewel dit aantal varieert op basis van leeftijd, geslacht, activiteitsniveau en gezondheidsprofiel, beschouwen de samenstellers overconsumptie als een verspilling van voedsel. Ook levert dat hogere gezondheids- en milieukosten op. 

In 2024 komt een vernieuwde versie van het Eat-Lancet-rapport uit. Daarin worden bijvoorbeeld ook de sociaal-economische gevolgen meegenomen. 

Ook WNF schetst voordelen van meer plantaardig dieet

Het Wereld Natuur Fonds keek ook naar een duurzaam voedingspatroon. Volgens de natuurorganisatie is het mogelijk om duurzaam en gezond te eten binnen de draagkracht van de aarde. In het onderzoek Gezond eten binnen de grenzen van één aarde wordt het menu van de toekomst geschetst. 

Vooral de vleesconsumptie moet volgens het onderzoek van WNF omlaag. Het eten van meer peulvruchten, noten en vleesvervangers zorgt voor compensatie. Kaas wordt minder dan de helft van de huidige aanbeveling. En verder is er ruimte voor 1 à 1,5 portie vis, 1 tot 3 eieren en 1 à 2 porties (250-350 ml) vloeibare zuivel  per week. Brood- en volkoren graanproducten blijven een belangrijke bron van voedingsstoffen. Datzelfde geldt voor groente en fruit met een lage milieu-impact. Verder bestaat het eetplan van het Wereld Natuur Fonds uit vier adviezen: 

1. 1. Eet meer plantaardig en minder dierlijk 
2. 2. Geef de voorkeur aan vers en lokaal boven sterk bewerkte producten
3. 3. Kies producten van duurzame landbouw, zoals biologisch 
4. 4. Breng meer variatie en balans op je bord

Zijn er ook negatieve effecten van meer plantaardige diëten?

Uit een onderzoek van Wageningen University & Research komen een aantal neven- of indirecte negatieve gevolgen naar voren van een duurzamer en gezonder dieet zoals Eat-Lancet: 

• – Lagere lonen en inkomsten in de agrisector.
• – Meer uitstoot van broeikasgassen in non-foodsectoren.
• – Landbouw in lage-inkomenslanden zal moeten groeien om aan voedselvraag te voldoen. Dat leidt tot meer gebruik van hulpmiddelen als kunstmest en gewasbescherming.